جایگاه شناسی جامعه شناسی معرفت
در میان مجموعه دانش هایی که حول موضوع علم شکل گرفته اند، جامعه شناسی معرفت یکی از پیچیده ترین و دشوار ترین آنهاست. عدم درک درست صورت مسئله - به جهت فقدان منابع لازم و عدم جامعیت منابع موجود- نیز بر دشواری آن افزوده است.
با اینحال لازم است قبل از ورود به بحث، جایگاه جامعه شناسی معرفت در میان منظومه دانش هایی که با موضوع «علم» شکل گرفته اند بخوبی تبیین شود.
در میان منظومه علوم، برخی علوم هستندکه از ساحت های گوناگون و متنوع به خود موضوع علم نظر می کنند که به طور کلی می توان آنها را به دو دسته تقسیم نمود:
1. علوم ناظر به خود معرفت: موضوع این دسته از علوم حاق و ذات معرفت و کشف چیستی و ماهیت آن، بدون لحاظ لوازم بیرونی آن است.
این دسته از علوم خود به دو دسته علوم تقسیم می شود.
1-1 علومی که به معرفت به عنوان واقعیتی در میان سایر واقعیت ها نظر میکند و میخواهد حاق معرفت را بمانند سایر پدیده ها کشف نماید.
نتیجه این نظرگاه به معرفت بروز نظریات متعدد درباره واقعیت معرفت بوده است.
الف: معرفت به مثابه واقعیتی مادی: بر اساس این نگاه معرفت امری مادی و نوعی رفتار فیزیولوژیک در ذهن آدمی است. فیزیولوژی ذهن و یا علوم شناختی رشته هایی هستند که به علم اینگونه می نگرند.
ب: معرفت به مثابه روانشناسی شناخت: مانند برخی از مباحث علم النفس در فلسفه اسلامی.
علم النفس طبیعی که در ان از شوق و انفعال نفس و... بحث می شود.
ج: معرفت به مثابه واقعیتی اجتماعی: بر اساس این نگاه علم و معرفت به عنوان یک پدیده و واقعیت اجتماعی مورد مطالعه قرار می گیرد. (این زاویه نگاه به علم، پدید آورنده جامعه شناسی علم است که در آن به ساختارهای علم، نهادهای علم، چگونگی گسترش و تبادل علم پرداخته می شود.)
د: معرفت به مثابه واقعیت وجودی: از این نظرگاه، علم با نگاهی فلسفی مورد بحث قرار می گیرد و در آن از مسائلی چون واقعیت وجودی داشتن علم و وجود ذهنی و از قبیل کیف نفسانی بودن یا مادی بودن آن بحث می شود. در اینجا از علم النفس فلسفی و مسائلی چون کیف نفسانی بودن آن بحث می شود.
به بیان دیگر این ها همه نتایج تاملات گوناگون درباره ذات معرفت است که دانشمندان هر یک به گونه به علم نظر کرده و درباره آن نظر داده اند.
2-1 علومی که به معرفت از حیث خود معرفت و با لحاظ و فرض معرفت بودنش می نگرد. این دسته از علوم به این موضوع می پردازند که چه چیزی، این چیزی را که ما به آن معرفت می گوییم معرفت کرده است. در این نگاه به معرفت نگاه جدیدی به مقوله علم می شود. چه اینکه بر خلاف همه واقعیت ها که حیث نفسانی داشته و به عنوان حقیقتی مستقل بررسی می شوند، در اینجا به علم به عنوان واقعیتی که حکایتگر از امر دیگر و الا و لابد دارای متعلق است، نظر می شود. در این نگاه به علم مانند تصورات ذهنی که الزاما حکایتگر از امری بیرون از خود است و اگر آن امر بیرونی نباشد، این تصور ذهنی اصلا وجود نمی یابد، نظر می شود. دراینجا اصلا بحث از درست یا نا درست بودن آنچه علم به ما می نماید مطرح نیست (چه اینکه ممکن است از سنخ خرافات باشد)، بلکه به علم صرفا به عنوان امری حاکی از امر دیگر نظر می شود.
این دسته از علوم نیز خود بر دو قسمنند:
الف: علومی که درباره اعتبار و واقع نمایی و معرفت بودن معرفت بحث می کنند، که خود دو دسته اند.
دسته اول:
معرفت شناسی: در معرفت شناسی به واقعی بودن معرفت پرداخته می شود. در این شاخه به این سوال پرداخته می شود که آیا معرفت مفروض، واقعا معرفت هست یا خیر؟ آیا معرفت مفروض واقعا حکایتگر از واقع هست یا خیر و اگر واقعا از واقعیتی حکایت می کند، این حکایتگری چگونه است؟ به عبارت دیگر در اینجا به حاق معرفت و نسبت آن به واقعیت – و نه نسبت آن با امر دیگر- پرداخته می شود.
دسته دوم:
اما شاخه دوم که همان جامعه شناسی معرفت می باشد، به بیان نسبت ذات معرفت با ذات جامعه می پردازد. به عبارت دیگر حیثیت بین الاذهانی بودن علم در بستر یک جامعه، این شاخه از علم را به بررسی رابطه این دو امر واداشته است. جامعه شناسی معرفت، با پذیرش وجود رابطه مستقیم بین معرفت و جامعه به دنبال تبیین رابطه این دو است.
توضیح آنکه در گذشته، معرفت به عنوان امری فردی مطرح و اینگونه سوال می شد که چگونه علم به موضوع شناخت، برای فاعل شناسا حاصل میشود؛ (درک موضوع شناسایی توسط فرد + ارجاع و یافتن فرد شناسنده موضوع شناسایی را) این سوالی بود که کانت به آن پرداخت.
اما پس از آن و در قرن بیستم، این سوال بدین صورت مطرح شد که فرد چگونه در بستر اجتماعی به موضوع شناخت و معرفت بین الاذهانی دست پیدا می کند. به عبارت دیگر سوال اصلی کانت که ناظر به درک شخصی موضوع شناسایی بود به تحقیق در این باره تبدیل شد که چگونه ممکن است فرد، چیزی را درک کند که تنها تجربه او نیست، بلکه تجربه هرکس دیگر هم می تواند باشد و هست. به عبارت دیگر چگونه معرفتی مشترک بین همه افراد بدست می آید. در اینجا دیگر به علم به عنوان خروجی یک مغز متفکر نظر نمی شود، بلکه به عنوان اثر پذیری که از شبکه های فکری و ساختارهای جامعه پدید می آید، نگریسته می شود.
ب: علومی که ساختار های خود معرفت، چه ساختار های صوری (پیشین مانند منطق و پسین مانند روش شناسی) و چه ساختارهای مادی(محتوایی) را بررسی می کنند. فلسفه علم نیز دقیقا در همینجا جای می گیرد. دغدغه اصلی فلسفه علم بررسی همین ساختارهای صوری علم است. فلسفه علم، به علم به عنوان نظام معرفتی نظر کرده و ساختار محتوایی و نظم گزاره ها را مد نظر دارد.
2. علوم ناظر به هنجارها و قواعد حاکم بر معرفت
این دسته از علوم به معرفت به عنوان سوژه و پدیده مورد مطالعه نمی نگرند، بلکه قواعد و هنجارهایی را که پیرامون علم شکل می گیرند مورد مطالعه قرار می دهد. این دسته از علوم خود به دو دسته قابل تقسیم است:
1-2 فردی: دانش هایی که اخلاق و قواعد رفتاری یک رشته علمی خاص را بررسی می کنند (اخلاق حرفه¬ای) مثل اخلاق پزشکی
2-2 اجتماعی : علومی که با نگاهی از بیرون به جهت دهی و سیاستگذاری در حوزه های علمی مشغولند.
نسبت جامعه شناسی معرفت با معرفت شناسی و جامعه شناسی علم
در جامعه شناسی معرفت رابطه فرد و علم به سوال رابطه جامعه و فرد تغییر می یابد. اینجا همان جایی است که معرفت شناسی از جامعه شناسی معرفت جدا می شود. اینکه هر دو در باره ذات معرفت بحث می کنند آنها را در یک دسته قرار می دهد، اما تکیه آنها بر فرد و یا جامعه نقطه افتراق و جدایی آن ها محسوب می شود.
از سوی دیگر، در جامعه شناسی معرفت سخن از حاق معرفت با ذات جامعه و بر ساخته بودن معرفت توسط جامعه در میان است؛ در نتیجه موضوع آن از جامعه شناسی علم بسیار متفاوت است. اگر چه جامعه شناسی علم، علم را در ذات اجتماع تنیده می بیند و میخواهد رابطه آن را با جامعه تبیین کند، اما باز هم موضع آن از جامعه شناسی معرفت جدا و متمایز است. مطالعه علم توسط جامعه شناسی علم، چیزی فراتر از مطالعه ای تجربی و سطحی نیست و اصلا به حاق علم و معرفت و نحوه ایجاد آن در بستر جامعه نمی پردازد، در حالیکه مباحث جامعه شناسی معرفت مباحثی فلسفی بوده که به تکوین معرفت در بستر جامعه می پردازد.
تفاوت عمده جامعه شناسی معرفت با جامعه شناسی علم در این است که در جامعه شناسی علم، به علم به عنوان پدیده ای بمانند سایر پدیده ها و نهادهای اجتماعی نظر می شود و تلاش می شود تا ساختارها و نهادها و... آن تبیین شود، در حالیکه در جامعه شناسی معرفت، به خود معرفت و علم نگاهی مستقل انداخته و تلاش می شود تا نسبت میان معرفت و ذات جامعه تبیین شود. به عبارت دیگر در پی بیان نسبت ذات معرفت و جامعه است.
در مجموع جامعه شناسی معرفت ذیل جامعه شناسی علم تعریف نمی شود، بلکه جایگاه آن در ادامه¬ی معرفت شناسی تعریف می شود.
مسائل اصلی جامعه شناسی معرفت
به طور کلی، مسائل جامعه شناسی معرفت یا گام های آن را می توان بدین شرح بر شمرد:
اول: خصلت اجتماعی (sociality) تا چه میزان در شکل گیری ذات معرفت موثر است و چگونه؟ (در اینجا جامعه شناسان معرفت می خواهند توجه دهند که معرفت فردی نبوده و خصلت اجتماعی جزو ذات معرفت است.)
دوم: این جامعه جویی و خصلت اجتماعی معرفت، چه اندازه واقعیت و هویت معرفت (تعیین شدگی اجتماعی) را رقم زده است؟ به عبارت دیگر آیا جامعه تعیین کننده نوع معرفت هست یا خیر؟(social determinism)
در اینجا دو دیدگاه عمده وجود دارد:
الف: دیدگاه اول ارتباط جامعه و معرفت را از نوع ارتباط همبسته(correlationistic) می داند. بدان معنا که جامعه و معرفت دو امر جداگانه و مستقل هستند که بر روی هم اثر گذاشته و از هم تاثیر می پذیرند.
ب: اما دیدگاه دوم ارتباط معرفت و جامعه را از نوع ارتباط سازگار(integrative) می¬داند. این بدان معناست که معرفتی مستقل از جامعه و جامعه ای مستقل از معرفت وجود ندارد. معرفت درونی جامعه و جامعه درونی معرفت است. بر اساس پذیرش این مبنا، تعیین شدگی تامی بین معرفت و جامعه وجود دارد و معرفت همان چیزی است که توسط جامعه تولید شده است.
سوم: بین معرفت و عقیده چه مرز و نسبتی وجود دارد؟
مسئله اصلی در اینجا آنست که ایا معرفت نابی که قابل دستیابی باشد، همان معرفت ناشی از معرفت تجربی بوده و فردی – که آن را عقیده نام می نهند- است یا خیر؟
توضیح آنکه عقیده همان باور خاص و شخصی است. جامعه شناسی معرفت در اینجا این سوال را پیش می کشد که آیا می توان عقیده ای داشت که با واقعیت - و نه با خصلت های اجتماعی- گره خورده باشد؟ به عبارت دیگر آیا دستیابی به واقعیت ناب ممکن است یا خیر؟
تقابل بین عقیده و ادراک، اول بار توسط، افلاطون مطرح شد که ادراک حسی را معتبر ندانسته و معتقد بود که ادراک حسی، عقیده و آن چیزی است که شخص بدان باور دارد؛ در حالیکه ادراک واقعی همان ادراک مُثُل است. بر این اساس جامعه شناسی معرفت این سوال را مطرح می کند که آیا با وجود عقیده، چیزی به نام ادراک هم باقی می ماند که فاعل شناسا به آن، به عنوان واقعیت ناب، دست یابد یا خیر؟
از همین جا بحث از درست و نادرست و اینکه آیا درست و نادرستی وجود دارد یا اینکه همه چیز ، از منظر منِ شناسا ، درست است، پیش می آید. پس از آن این سوال مطرح می شود که اگر کسی به معرفت ناب دست یابد، چگونه می تواند آن را به دیگران منتقل کند. اگر این معرفت ناب پذیرفته شود، به معنی انکار حیثیت بین الاذهانی علم است.
همچنین در اینجا با بروز رویکرد های پراگماتیستی، صحبت از مفید و غیر مفید هم به میان می آید. در اینصورت عقیده هر امر غیر مفید و معرفت هر نوع دانش مفید است.
محصل آنکه جامعه شناسان معرفت از این تقابل دوگانه بحث می کنند و به دنبال آن هستند که مرزی بین عقیده و معرفت ترسیم کنند.
اگر معرفت معتبر، همان معرفت بین الاذهانی باشد، واقعی بودن به اعتبار جامعه است و جامعه باید آن را با حیثیت بین الاذهانی بپذیرد تا به آن معرفت گفته شود.
پیشفرض های جامعه شناسی معرفت
جامعه شناسی معرفت، در مباحث خود چهار مسئله را به عنوان پیش فرض پذیرفته است.
1. انسان در بدو ورود به دنیا شناخت بالفعل(توانایی شناخت) بسیار ناچیزی دارد و بخش بسیار بزرگی از معرفت خود را از همنوعان می گیرد .
2. زمانی می توان از معرفت با معنا سخن گفت که دیگران بتوانند آن را بفهمند (ویژگی بین الاذهانی معرفت)
اصولا معنادار بودن مفاهیم و معرفت ها زمانی بدست می آید که دیگران بتواند آن را بفهمند.
3. ما انسان ها، معرفت را بوسیله مقوله اجتماعی و فرهنگی از پیش موجود بوسیله ابزارهای گوناگون بویژه زبان دریافت می¬کنیم. به عبارت دیگر این افراد هستند که از همان ابتدا بوسیله قرارداد، به اشیاء جایگاهی که معرِّف آنهاست می بخشند. بدین ترتیب شیء اصلا بوسیله جایگاهی که از بیرون به آن اعطا می شود تعریف می شود و قبل از آن واجد هویتی نیست .
4. در عین قبول امکان تمایز حوزه های معرفتی(مثل تجربه، زیبایی شناختی و دینی) – بر خلاف پوزیتیویست ها که از همان ابتدا برخی حوزه ها را از دایره معرفت خارج کردند- و اینکه فضای آن حوزه های معرفتی الزاما اجتماعی هم نیست(مثل رویای فردی)، با اینحال، با توجه به اینکه قبلا گفتیم که معرفت با معنا و معنا در زمینه بین الاذهانی محقق می شود، زمانی می توانیم به آن معرفت بگوییم که به لحاظ اجتماعی برایش قراردادهایی وجود داشته باشد؛ که البته مهمترین این قراردادها زبان است. در غیر اینصورت معرفت حاصل نشده است.
اصولا معرفت در فضای اجتماع است که معرفت می شود. این زبان و علم حصولی ناشی از حیات اجتماعی است که معرفت را بدست می دهد.
اصولا تفاوت انسان با حیوانات در ادراک حضوری نیست، بلکه تفاوت عمده آنست که انسان می تواند معرفت خود را برای نسل بعد از خود در قالب زبان باقی بگذارد. اصولا این زبان است که معرفت را رقم می زند و زبان هم قالب های از پیش تعیین شده است که در سطح جامه حضور دارد. فلذا جامعه شناسی معرفت به دنبال کشف رابطه ذات معرفت با ذات جامعه (به طور کلی) است.
(ويرايش شده توسط حسین سوزنچی - ارسال اوليه در تاريخ چهارشنبه, 28 بهمن 1394, 14:15)